هخامنشیان به عنوان حکومتی که از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد بر ناحیه‌ای بسیار گسترده از زمین فرمانروایی کردند؛ از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال شرقی آفریقا را در چیرگی خود داشتند. حکومت بر سرزمینی چنین گسترده گرچه قدرت بسیاری به ایشان می‌بخشید، اما با وجود مردمانی از نژادها، اقوام، فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف به طور طبیعی با چالش‌ها و دشواری‌های بسیاری نیز همراه بود.
قلمروی هخامنشیان متشکل از کشورهایی نظیر ایران، تاجیکستان، زرنگ (افغانستان و پاکستان)، کاپادوکیه، لیدی و حتی مصر بود. فتوحات گسترده شاهنشاهان هخامنشی به ویژه کوروش بزرگ و داریوش بزرگ، باعث پیوستن سرزمین‌های متعددی به خاک ایران شده بود.
چنین شد که ایشان برای نخستین بار در طول تاریخ ایران و جهان، ساز و کاری ابداع کردند که ضمن ایجاد یک اتحاد اجتماعی و اقتصادی میان این جوامع، همه آن‌ها را به حکومت مرکزی در پارسه، متصل و وابسته نگاه دارد.
ساتراپی
واژه ساتراپی که همچنین با نام‌های دیگری مانند شهربانی، شَهرَبی و یا به پارسی باستان خَشثَرپاوَن (𐎧𐏁𐏂𐎱𐎠𐎺𐎠) نیز شناخته شده است، به مهم‌ترین بخش در شیوه تقسیم‌بندی سرزمین در زمان هخامنشیان اشاره دارد.
در مقایسه با تقسیم‌بندی‌های امروز ایران، هر ساتراپی را می‌توان یکی از استان‌های شاهنشاهی هخامنشی دانست. ساتراپی‌ها گرچه از لحاظ نظامی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی دینی از استقلال‌هایی برخوردار بودند، اما حاکم محلی ایشان که ساتراپ یا شهربان نامیده می‌شد، بایستی بر اساس فرمان‌هایی که از حکومت مرکزی و شخص شاهنشاه صادر می‌شده پیروی می‌کرده است.
فهرست ساتراپی‌های شاهنشاهی هخامنشی
هرودوت مورخ یونانی که سیاحت‌های متعدد در ممالک مشرق قدیم کرده و تحقیقات خود را راجع به احوال و تاریخ این ممالک نوشته، در کتاب سوم خود، نام منطقه‌هایی که مالیاتی به دولت مرکزی هخامنشیان پرداخت می‌کردند را به همراه مقدار مالیات ایشان اینگونه آورده است:
نام و مشخصات ساتراپی |
مالیات پرداختی |
| ایونی ها (یئونیان)، مگنزی‌های آسیا، آئولی‌ها، کاری‌ها | ۴۰۰ تالان نقره |
| لیدی ها (تمدن لیدی)، کابالی ها، هیتی ها، لاسونی ها | ۵۰۰ تالان نقره |
| سوری ها، مردم هلسپونت، فریژی‌ها، تراسی ها | ۳۶۰ تالان نقره |
| سلیسی ها (مردم تمدن سلیسیا) | ۵۰۰ تالان نقره + ۳۶۰ اسب سفید |
| شهر پوسیدیوم | ۳۵۰ تالان نقره |
| ساتراپی مصر (شامل لیبی های سرحدی و بریقه) | ۷۰۰ تالان نقره + مخارج سپاه هخامنشی در ممفیس |
| ساتاگیدها، گندهارایی ها، دائیک ها، آپاریت ها | ۱۷۰ تالان نقره یا معادل هزینه آن |
| شهر شوش و سیسا | ۳۰۰ تالان نقره |
| بابِل و آشور | ۱۰۰۰ تالان نقره + ۵۰۰ خدمتگزار |
| مادها (هگمتانه) | ۴۵۰ تالان نقره |
| کاسی‌ها، پاسیکاها، پانتیماتی‌ها و دریتاها | ۲۰۰ تالان نقره |
| باختری‌ها و همسایگانشان تا آئگلی | ۳۶۰ تالان نقره |
| ارامنه و همسایگانشان تا دریای سیاه | ۴۰۰ تالان نقره |
| ساگارتی‌ها، سارنگی‌ها، تامانی‌ها و اهالی خلیج فارس | ۶۰۰ تالان نقره + نگهداری زندانیان و تبعیدی‌ها |
| سکاها و کاسپی های دریای خزر | ۲۵۰ تالان نقره + ۱۰ تالان طلا |
| پارت‌ها، خوارزمی‌ها، سغدی‌ها، و هروی‌ها | ۳۰۰ تالان نقره |
| پاریکانی‌ها و اتیوپی‌های (حبشی‌ها) آسیایی | ۴۰۰ تالان نقره |
| ماتینی‌ها، ساسپرها، و الارودیی‌ها | ۲۰۰ تالان نقره |
| موشی‌ها، تیبارن‌ها، ماکرون‌ها، موسینوس‌ها و مارها | ۳۰۰ تالان نقره |
| هندی‌ها (پرجمعیت‌ترین ملت آن زمان) | ۱۰۰ تالان نقره + ۳۶۰ تالان طلا |
شایان ذکر است که تالان یا تالِنت در آن زمان، یکی از ظرف‌های مورد استفاده به عنوان واحدی برای اندازه‌گیری میزان و توده‌ای مشخص از یک فلز گران‌بها بوده است. این ظرف شباهتی به کوزه‌های دسته‌دار با بدنه‌ای باریک داشته است که طبق گزاراشت هرودوت از ساتراپی‌های هخامنشی در آن طلا، نقره، مس، برنز و… حمل می‌شده است. اما استفاده از آن صرفا برای پرداخت مالیات نبوده و برای تجارت نیز استفاده می‌شده است.
